वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न

महाराष्ट्र राज्य आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण (SDMA) हे आपत्ती व्यवस्थापन कायदा, २००५ अंतर्गत स्थापन करण्यात आलेले एक सर्वोच्च वैधानिक प्राधिकरण आहे, जे राज्यातील सूचित आपत्तींच्या व्यवस्थापनावर देखरेख करते. या प्राधिकरणाचे अध्यक्ष हे मा. मुख्यमंत्री असतात.

प्रमुख जबाबदाऱ्या:

• राज्य आपत्ती व्यवस्थापन आराखडा (State Disaster Management Plan – SDMP) तयार करणे आणि त्याची अंमलबजावणी सुनिश्चित करणे.
• NDMA (राष्ट्रीय आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण), IMD (हवामान विभाग), NDRF (राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल) आणि राज्यातील विविध विभागांशी समन्वय साधणे.
• SEOC (राज्य आपत्कालीन संचालन केंद्र), जिल्हा EOC आणि प्रतिसाद यंत्रणा यांची स्थापना व देखभाल करणे.
• जोखीम मूल्यांकन व सौम्यीकरणाच्या उपाययोजना करणे.
• “आपदा मित्र” यांसारख्या स्वयंसेवक कार्यक्रमांद्वारे जनजागृती, क्षमता विकास आणि समुदाय सशक्तीकरण करणे.

SDMA हे सुनिश्चित करते की महाराष्ट्र नैसर्गिक आणि मानवनिर्मित आपत्तींचा प्रभावीपणे सामना करण्यास तयार आहे.

SDMA महाराष्ट्र प्राकृतिक आणि मानवनिर्मित अशा दोन्ही प्रकारच्या आपत्तींचे व्यवस्थापन करते. त्यामध्ये खालील आपत्तींचा समावेश होतो:

• दरड कोसळणे
• भूकंप
• चक्रीवादळ
• उष्णलाटा
• वीज पडणे
• दुष्काळ
• रासायनिक गळती, औद्योगिक स्फोट, MIDC मधील आग
• इमारत कोसळणे, रस्ता/रेल्वे अपघात, शहरी आगी
• जैविक आपत्ती – साथीचे रोग (उदा. COVID-19), झूनोटिक रोग, अन्नजन्य विषबाधा

SDMA प्रतिबंधक, पूर्वतयारी व तत्काळ प्रतिसाद उपाययोजनांद्वारे हंगामी आणि अचानक उद्भवणाऱ्या आपत्तींसाठी राज्य सज्ज ठेवते.

आपत्ती किंवा आणीबाणीच्या प्रसंगी महाराष्ट्रातील नागरिकांसाठी खालील उपाय उपलब्ध आहेत:

1. आपत्कालीन टोल-फ्री क्रमांक – ११२: भारत सरकारचा एकात्मिक आपत्कालीन क्रमांक – पोलीस, वैद्यकीय व अग्निशमन सेवांशी थेट संपर्क.
2. जिल्हा आपत्कालीन कार्य केंद्र (DEOC) – १०७०: प्रत्येक जिल्ह्यात जिल्हाधिकारी कार्यालयात DEOC कार्यरत आहे. येथे थेट भेट देऊन / संपर्क साधून मदत मिळवता येते.
3. राज्य आपत्कालीन संचालन केंद्र (SEOC): 11077 / +91-9321587143 — मुंबई येथे स्थित; २४x७ कार्यरत; जिल्हा DEOC शी समन्वय साधतो. अधिक माहिती www.sdma.maharashtra.gov.in वर किंवा commissioner-revenue@maharashtra.gov.in वर ईमेलद्वारे मिळवता येते.
4. सोशल मीडिया अपडेट्स: Twitter (@SDMAMaharashtra), Instagram, Facebook, LinkedIn इत्यादी माध्यमांवर अधिकृत माहिती व इशारे दिले जातात.

कृपया अधिकृत व खात्रीशीर स्त्रोतांचा वापर करूनच माहिती मिळवावी आणि आपत्कालीन क्रमांक जवळ ठेवा.

SEOC म्हणजे राज्याचे केन्द्रीय नियंत्रण कक्ष, जे आपत्तीपूर्व तयारी, देखरेख आणि आपत्ती प्रतिसादासाठी २४x७ कार्यरत असते. मुंबई येथील SEOC हे प्रगत तंत्रज्ञानाने सुसज्ज असून प्रत्यक्ष परिस्थितीचे निरीक्षण, समन्वय व निर्णय घेण्यासाठी अत्यावश्यक आहे.

SEOC ची वैशिष्ट्ये:

• GIS आधारित धोका डॅशबोर्ड: हवामान माहिती, जोखीम नकाशे, लोकसंख्येची संवेदनशीलता दाखवतो.
• Live Feed Integration: IMD, NDRF, रेल्वे, MMRDA, NIC यांकडून थेट माहिती मिळते.
• Decision Support System (DSS): मदत, संसाधने व स्थलांतराबाबत आकडेवारीवर आधारित निर्णय.
• Video Conferencing नेटवर्क: राज्यातील सर्व ३६ जिल्हा DEOC व विभागांशी थेट संपर्क केला जाऊ शकतो.
• Incident Logging: प्रत्येक घटनेचे दस्तऐवजीकरण, विश्लेषण व अहवाल तयार केला जातो.

SEOC हे संकटप्रसंगी सरकारसाठी एक केंद्रीकृत निर्णयकेंद्र म्हणून काम करते.

राज्यस्तरीय SEOC प्रमाणेच, प्रत्येक जिल्ह्यात जिल्हा आपत्कालीन संचालन केंद्र (DEOC) कार्यरत असते. ही केंद्रे स्थानिक स्तरावर त्वरित प्रतिसाद देणारी प्रमुख यंत्रणा असतात आणि जिल्हाधिकारी यांच्या अधिपत्याखाली कार्य करतात.

DEOC च्या प्रमुख जबाबदाऱ्या:

• निरीक्षण व अहवाल: स्थानिक स्तरावर जोखीम ओळखणे आणि SEOC ला कळवणे.
• प्रतिक्रिया समन्वय: बचाव कार्य, वैद्यकीय मदत, अन्न/पाणी पुरवठा यांचे नियोजन.
• सार्वजनिक संवाद: सोशल मीडिया, स्थानिक टीव्ही/रेडिओ, SMS, ग्रामपंचायत जाहीरातींचा वापर.
• संसाधन व्यवस्थापन: निवाऱ्यांची माहिती, बचाव साहित्याचा साठा, स्वयंसेवक यादी.
• पूर्वतयारी आणि प्रशिक्षण: Mock Drill, शाळा सुरक्षा कार्यक्रम, समुदाय प्रशिक्षण.

DEOC ही यंत्रणा राज्य व स्थानिक स्तरामधील पूल म्हणून कार्य करते, ज्यामुळे प्रतिसाद प्रभावीपणे वेळेत दिला जाऊ शकतो.

SIDM (State Institute of Disaster Management – राज्य आपत्ती व्यवस्थापन संस्था) ही महाराष्ट्र SDMA अंतर्गत कार्यरत असलेली प्रशिक्षण, संशोधन आणि क्षमता विकास संस्था आहे. तिचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे शासकीय यंत्रणा, स्वयंसेवक आणि समुदाय यांची आपत्ती निवारण, हवामान निरीक्षण आणि आपत्कालीन प्रतिसाद यामध्ये कौशल्य वृद्धी करणे.

SIDM ची मुख्य कार्ये:

• प्रशिक्षण कार्यक्रम: शासकीय अधिकारी, पोलीस, आरोग्य कर्मचारी, महापालिका कर्मचारी आणि स्वयंसेवक यांच्यासाठी प्रमाणित प्रशिक्षण शिबिरे आयोजित करणे.
• समुदाय सहभाग: आपदा मित्र योजना, शाळा सुरक्षा कार्यक्रम, ग्रामपंचायत पातळीवरील आपत्ती सज्जता कार्यशाळा.
• ज्ञान केंद्र: मार्गदर्शिका, पुस्तिका, माहितीपत्रके, इत्यादींचे इंग्रजी व मराठीत प्रसार.
• संशोधन व नवोपक्रम: जोखीम नकाशे, वर्तणूक विश्लेषण, धोरण मूल्यांकन यावर आधारित संशोधनास प्रोत्साहन.
• SEOC व DEOC ला पाठबळ: SOPs चे प्रमाणीकरण आणि सुसंगत कार्यपद्धतींचा प्रसार.

SIDM सुनिश्चित करते की आपत्ती व्यवस्थापन हे केवळ प्रतिसादापुरते मर्यादित न राहता सर्व विभागांमध्ये समाविष्ट होईल.

जर तुम्ही महाराष्ट्रातील रहिवासी असाल आणि आपत्तींच्या काळात आपल्या समाजाची सेवा करण्याची तयारी असेल, तर तुम्ही “आपदा मित्र” म्हणून नोंदणी करू शकता. ही योजना NDMA आणि SDMA द्वारे संयुक्तपणे राबवली जाते.

नोंदणीसाठी पात्रता:

• वय: १८ ते ४५ वर्षे
• चांगले शारीरिक व मानसिक आरोग्य
• स्थानिक जिल्ह्याचे कायमस्वरूपी रहिवासी
• १०–१२ दिवसांचे निवासी प्रशिक्षण घेण्यास तयार

नोंदणी प्रक्रिया:

• आपल्या जिल्हाधिकारी कार्यालयात किंवा जिल्हा आपत्कालीन संचालन केंद्रात (DEOC) जाऊन चौकशी करा.
• SDMA च्या संकेतस्थळावर किंवा जिल्हा पोर्टलवर प्रकाशित जाहिराती व नोंदणी लिंक तपासा.
• शॉर्टलिस्ट झाल्यानंतर, प्रशिक्षणासाठी SIDM किंवा स्थानिक संस्था आपल्याशी संपर्क साधतील.

प्रशिक्षणामध्ये काय समाविष्ट असते:

• प्राथमिक उपचार व CPR
• पूर, दरड, आग यातील बचाव कार्य
• मानसिक प्राथमिक मदत
• आपत्कालीन संवाद व समन्वय
• निवारा व्यवस्थापन व जमाव नियंत्रण

नोंदणीचे फायदे:

• SDMA व NDMA कडून प्रमाणपत्र (भारत सरकारद्वारे मान्य)
• मोफत आपत्ती बचाव साहित्य (जसे की सुरक्षा जाकीट, टॉर्च, हेल्मेट, हातमोजे)
• CSR व शासकीय कार्यक्रमांमध्ये प्राधान्य सहभाग
• स्थानिक पातळीवर प्रथम प्रतिसादकर्ता म्हणून ओळख

आजपर्यंत हजारो आपदा मित्रांनी महाराष्ट्रातील पूर, दरड, चक्रीवादळ व वीज आपत्तीमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. तुम्हीही या सशक्त यंत्रणेचा भाग बनू शकता.

🔗 अधिक माहितीसाठी भेट द्या: NDMA Aapda Mitra Portal किंवा तुमच्या जिल्ह्याच्या अधिकृत संकेतस्थळावर चालू नोंदणी तपासा.

SDMA महाराष्ट्र पूर्व सूचना प्रणाली वापरते, जी धोका असलेल्या ठिकाणांवर वेळेवर सूचना देण्यासाठी तयार करण्यात आली आहे. हि प्रणाली प्रामुख्याने पूर, चक्रीवादळ, वीज व उष्णलाट यांसारख्या हवामानजन्य आपत्तींवर लक्ष केंद्रित करतात.

प्रमुख प्रणाली:

• CAP SANCHET प्रणाली: भारत सरकार द्वारे सुसज्ज वॉर्निंग प्रणाली हि SEOC सोबत संलग्न आहे.
• SMS अलर्ट: मराठी व इंग्रजीत नागरिकांना, शेतकऱ्यांना, मच्छीमारांना आणि जिल्हा प्रशासनाला सूचित पाठवले जातात.
• GIS आधारित डॅशबोर्ड: धोका नकाशे, निवारा स्थळे, नदि पातळी.
• रेडिओ, टीव्ही, लाउडस्पीकर: ग्रामीण व आदिवासी भागांसाठी वापरले जाणारे माध्यम.
• सोशल मीडिया चॅनेल्स: Twitter/X, Instagram, Facebook यांद्वारे त्वरित इशारे.

SDMA तंत्रज्ञान, स्थानिक भाषेत संवाद आणि समुदाय पोहोच यांचा समन्वय साधून आपत्ती प्रवण क्षेत्रातील सर्व नागरिकापर्यंत इशारे पोहोचवते.

जर एखादी आपत्ती (जसे की चक्रीवादळ, अतिवृष्टी, उष्णलाट) संभाव्य असेल, तर SDMA व स्थानिक प्रशासन खालील माध्यमांतून आपल्याला इशारा देतील:

नागरिकांसाठी:

• SMS संदेश (मराठी व इंग्रजीत) – धोका प्रवण क्षेत्रातील रहिवासी.
• मोबाइल पॉपअप अलर्ट्स – टेलिकॉम कंपन्यांच्या माध्यमातून. (लवकरच येत आहे.)
• सोशल मीडिया अपडेट्स – @SDMAMaharashtra यावर त्वरित पोस्ट्स.
• लाउडस्पीकर, सायरन, पंचायत गाड्या – प्रत्यक्ष सूचना देण्यासाठी.

प्रशासकीय यंत्रणेसाठी:

• SEOC व DEOC डॅशबोर्डवर फ्लॅश अलर्ट्स.
• पोलीस, रुग्णालय, अग्निशमन केंद्र यांना स्वयंचलित सूचना.
• शाळा, अंगणवाडी, निवाऱ्यांना पूर्व-सतर्कता.

नागरिकांनी SDMA व IMD चे सोशल मीडिया हँडल्स फॉलो करावेत आणि 1070/1077/112 क्रमांक सेव्ह करून ठेवावा.

तयारी म्हणजेच संरक्षण! नागरिकांनी त्यांच्या परिसरातील संभाव्य आपत्ती ओळखून खालीलप्रमाणे तयारी करावी:

पूरसाठी तयारी:

• उंच जागा व सुरक्षित निवारा पूर्वीच ओळखा.
• आपत्कालीन साहित्य (खाद्य, पाणी, औषधे, टॉर्च, महत्त्वाची कागदपत्रे) तयार ठेवा.
• पाण्याखालील रस्ते व पूल टाळा.
• घरातील नाल्या व गटार स्वच्छ ठेवा.

उष्णलाटासाठी तयारी:

• पाणी भरपूर प्यावे, तहान लागत नसली तरीही.
• दुपारी १२ ते ४ दरम्यान बाहेर जाणे टाळा.
• पातळ, सुती व हलकी रंगाची वस्त्रे परिधान करा.
• उष्णघाताची लक्षणे ओळखा – चक्कर, उलट्या, गरगरणे.

भूकंपासाठी तयारी:

• घरातील सुरक्षित ठिकाणे ठरवा (टेबलखाली, खिडकींपासून दूर).
• जड वस्तू व उपकरणे भक्कमपणे लावा.
• “Drop, Cover, Hold” सराव संपूर्ण कुटुंबासोबत करा.
• भूकंपानंतर गॅस गळती, भिंतींची तडे तपासा.

SDMA च्या संकेतस्थळावर “IEC Resource Center” मधून चेकलिस्ट्स उपलब्ध आहेत. मोसमनिहाय सूचना सोशल मीडियावर नियमित दिल्या जातात.

पूर, चक्रीवादळ, दरड कोसळणे अशा आपत्तींमुळे नागरिक विस्थापित झाल्यास, SDMA व स्थानिक प्रशासनाच्या समन्वयाने तात्पुरते निवारा केंद्र (Relief Camps) उभारले जातात.

निवारा व मदत कशी शोधावी:

• स्थानिक रेडिओ, टीव्ही, लाउडस्पीकरवर दिलेल्या सूचना ऐका.
• आपल्या जिल्हाधिकारी कार्यालय, महापालिका किंवा DEOC कडून सोशल मीडिया/WhatsApp अपडेट मिळवा.
• आपत्कालीन क्रमांक 1070 किंवा 112 वर संपर्क करा.

निवारा शिबिरात काय सुविधा असतात:

• सुरक्षित निवारा आणि मूलभूत सुविधा
• पिण्याचे स्वच्छ पाणी व अन्न
• आरोग्य तपासणी – महिला, बालक व वृद्धांसाठी प्राधान्य
• काही ठिकाणी मानसिक आरोग्य सल्ला व समुपदेशन

नागरिकांनी महत्त्वाचे कागदपत्र, छोटा आपत्कालीन किट सोबत ठेवावा व अधिकाऱ्यांशी समन्वय साधून शांतपणे स्थलांतर करावे. पावसाळा व चक्रीवादळाच्या काळात निवाऱ्याचे नकाशे पंचायत व वसाहतीत लावलेले असतात.

वीज कोसळणे हे ग्रामीण महाराष्ट्रातील (विशेषतः विदर्भ, मराठवाडा) एक प्रमुख जीवघेणा धोका आहे. SDMA ने वीज सुरक्षा मोहिम हाती घेतली असून हवामान खात्याच्या तत्कालीन हवामान अंदाज (Nowcast) व सतर्क राहण्यासाठी संदेश पाठवले जातात.

खबरदारीच्या योजना :

• ढगांचा गडगडाट ऐकताच तत्काळ घरात प्रवेश करा. “Thunder roars, go indoors!”
• मोकळ्या शेतात, उंच झाडांखाली, पाणवठ्याजवळ किंवा धातूच्या वस्तूंजवळ थांबू नका.
• आश्रय नसेल, तर जमिनीवर न आडवे होता दोन्ही पाय जमिनीला लावून बसून राहा.
• घरात वीज असताना टीव्ही, टेलिफोन, वायर लावलेली उपकरणे, नळ वापरणे टाळा.

शेतकरी व बाहेर काम करणाऱ्यांसाठी विशेष सूचना:

• गडगडाटाच्या वेळात शेतकाम बंद ठेवा.
• आपला मोबाइल चार्ज ठेवावा व वीज सावधतेचे SMS अलर्ट सक्रिय असावेत.

SDMA च्या संकेतस्थळावर वीज सुरक्षेचे पोस्टर्स व व्हिज्युअल सामग्री मराठीत उपलब्ध आहे – कृपया नियमितपणे पहा व शेअर करा.

उष्णलाट कृती आराखडा (Heatwave Action Plan) म्हणजे राज्य शासनाचा असा समन्वयित प्रयत्न आहे, ज्यामुळे उष्मालाटेमुळे होणारे आरोग्यविषयक परिणाम कमी करता येतात. विशेषतः लहान मुले, वृद्ध, मजूर वर्ग आणि खुल्या ठिकाणी काम करणाऱ्यांसाठी हा आराखडा महत्त्वाचा आहे.

योजना घटक:

• IMD कडून पूर्वसूचना SDMA व स्थानिक प्रशासनाशी जोडणे
• रेडिओ, WhatsApp, सोशल मीडिया, लाउडस्पीकरद्वारे जनतेस सूचना
• बाजारपेठा, बसथांबे, रेल्वे स्थानक याठिकाणी पाणपोई व सावलीच्या सुविधा उपलब्ध करणे
• कच्च्या घरांसाठी पाणी व वीज पुरवठा सुरळीत ठेवणे
• शाळा वेळापत्रक व सार्वजनिक बांधकामे तात्पुरत्या स्वरूपात स्थगित करणे

अत्यंत संवेदनशील जिल्हे:

• नंदुरबार, धुळे, जळगाव, बुलढाणा, अकोला, वाशिम, अमरावती, वर्धा, नागपूर, भांडारा, गोंदिया, चंद्रपूर, नांदेड, लातूर, यवतमाळ

SDMA चा Heatwave Action Plan, NDMA व WHO च्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार तयार करण्यात आला आहे. उन्हाळ्यात जिल्हानिहाय अलर्ट व सल्ले संकेतस्थळावर दिले जातात.

महाराष्ट्राच्या कोकण व पश्चिम घाटातील जिल्ह्यांमध्ये दरड कोसळण्याचा मोठ्या प्रमाणावर धोका आहे – रायगड, रत्नागिरी, सातारा, सिंधुदुर्ग इ. SDMA द्वारे संरचनात्मक व गैर-संरचनात्मक असे दुहेरी उपाय योजले जातात.

संरचनात्मक उपाय:

• Retaining Walls, गॅबियन बांधकाम, टेरेसिंग, झाडे लावणे
• पावसाचे पाणी काढण्यासाठी योग्य निचरा व्यवस्था करणे
• सर्वाधिक धोका असलेल्या भागात Geo-sensors बसवणे – जमिनीची हालचाल ओळखण्यासाठी
• तात्पुरत्या सुरक्षात्मक बांध व आपत्कालीन बाहेर जाण्याचे मार्ग सूचित करणे

गैर-संरचनात्मक उपाय:

• GIS आधारित HRVA अभ्यास – तपशीलवार जोखीम मूल्यांकन करणे
• अतिधोका गावांमध्ये जनजागृती, IEC प्रचार करणे
• Mock Drill व ग्रामपंचायतींसोबत स्थलांतर नियोजन करणे
• अतिजोखीम भागातील रहिवाशांचे मान्सूनपूर्व स्थलांतरीत करणे

कोकण विभागात अलीकडेच सॅटलाइट द्वारे तयार केलेले नकाशे व स्थानिक समन्वयाने तयार करण्यात आलेले आराखडे वापरून कार्यान्वित सौम्यीकरण प्रकल्प राबवण्यात येत आहेत.

PDNA (आपत्ती नंतर गरज मूल्यांकन) म्हणजे आपत्तीमुळे झालेल्या आर्थिक, सामाजिक, भौतिक व पर्यावरणीय नुकसानचे सखोल विश्लेषण व मूल्यांकन करणारी एक प्रक्रिया आहे. ही प्रक्रिया राज्य सरकारला पुनर्बांधणी व पुनर्वसनाची दिशा दर्शवण्यास व निधी वाटप करण्यास मदत करते.

PDNA चे मुख्य घटक:

• क्षेत्रनिहाय नुकसान मूल्यांकन: गृहनिर्माण, शेती, आरोग्य, पाणीपुरवठा, वाहतूक इ.
• मानवी परिणाम: स्थलांतर, उपजीविकेचा नाश, लिंगाधारित असुरक्षितता.
• खर्च मूल्यांकन: अल्प, मध्यम व दीर्घकालीन गरजा मोजणे
• लवचिक पुनर्बांधणी नियोजन: “Build Back Better” तत्त्वानुसार – हवामानप्रवण बांधकाम, सेवांचे सक्षमीकरण

महाराष्ट्रात PDNA प्रक्रिया मोठ्या पूर, चक्रीवादळ, दरडप्रसंगी राबवली जाते. NDMA, UNDP, वर्ल्ड बँक यांच्या मार्गदर्शनाखाली SDMA ही प्रक्रिया जिल्हा प्रशासन, शासकीय विभाग व तांत्रिक भागीदारांसोबत राबवते.

SDMP (State Disaster Management Plan) म्हणजे महाराष्ट्र राज्याचा आपत्ती व्यवस्थापनासाठीचा मुख्य धोरणात्मक आणि कार्यान्वयन आराखडा आहे. हा आराखडा आपत्ती व्यवस्थापन अधिनियम, २००५ च्या कलम २३ अंतर्गत तयार करणे बंधनकारक आहे.

SDMP मध्ये काय समाविष्ट आहे:

• प्रत्येक जिल्ह्याचे जोखीम प्रोफाइल
• हवामान बदलाशी सुसंगत धोरण
• अर्ली वॉर्निंग व संप्रेषण यंत्रणा
• विविध शासकीय विभागांची भूमिका (आरोग्य, पोलीस, नागरी प्रशासन इ.)
• SEOC, DEOC आणि स्थानिक संस्थांमधील समन्वय यंत्रणा
• मदत, भरपाई व पुनर्वसनाबाबत मार्गदर्शक तत्त्वे
• राष्ट्रीय धोरणे (Sendai Framework, NDMA मार्गदर्शक सूचना) यांच्याशी सुसंगती

SDMP दर काही वर्षांनी अद्यतनित केला जातो, ज्यात नवीन धोके, तंत्रज्ञान आणि SOP समाविष्ट केले जातात. SDMP चा सविस्तर दस्तऐवज SDMA च्या संकेतस्थळावर “Plans & Policies” विभागात डाउनलोड करता येतो. जिल्हा प्रशासनाने आपापल्या जिल्ह्यासाठी DDMP (District Disaster Management Plan) तयार करणे अपेक्षित आहे.

SDMA महाराष्ट्र आधुनिक तंत्रज्ञान, डेटा डॅशबोर्ड्स व इतर प्रणालींचा वापर करून वेगवान, अचूक आणि समावेशी प्रतिसाद देण्यासाठी सज्ज आहे.

प्रमुख नवोपक्रम:

• GIS आधारित जोखीम नकाशे: पूरप्रवण क्षेत्र, दरडधोक्याचे भाग, निवारा केंद्रे या बाबींचे थेट निरीक्षण
• IMD, NIC व NDMA प्रणालींसह एकत्रिकरण: वीज, पाऊस, उष्णलाट यासाठी स्वयंचलित पूर्वसूचना SEOC ला मिळतात
• Swaas Chatbot आणि AI टूल्स (योजना): नागरिकांना वेबसाइटवरून चौकशी, सल्ला, आपत्कालीन क्रमांक मिळण्याची सोय व AI आधारित भविष्यवाणी प्रणाली
• Drone व उपग्रह इमेजरी: बचाव मोहिमा, नुकसान मूल्यांकन, दुर्गम भागांत ग्राउंड ट्रुथिंग
• मोबाइल डॅशबोर्ड्स: जिल्हा स्तरावर कर्मचारी मोबाइल अॅप्सद्वारे वास्तविक वेळेतील माहिती भरू शकतात

या तंत्रज्ञानाद्वारे SDMA निर्णयप्रक्रियेत पारदर्शकता, समन्वय व अंमलबजावणी कार्यक्षमतेत सुधारणा करते.

होय. SDMA चे अधिकृत संकेतस्थळ GIGW 3.0 (Guidelines for Indian Government Websites) आणि WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) यांचे पालन करून डिझाइन केलेले आहे.

सुलभतेसाठी उपलब्ध वैशिष्ट्ये:

• Screen Reader Support: दृष्टिहीन व्यक्तींना नेव्हिगेशनसाठी
• Font Size Adjustment: लहान-मोठा अक्षर प्रकार निवडण्याची सुविधा
• High Contrast Mode: दृश्य अडचणी असणाऱ्यांसाठी अनुकूल रंगसंगती
• Keyboard Navigation: माउसशिवाय ब्राउझिंग शक्य
• Swaas Chatbot Accessibility: व्हॉइस-टू-टेक्स्ट सुविधा असलेल्या मोबिलिटी अडथळे असणाऱ्यांसाठी

तसेच, सर्व महत्त्वाचे अलर्ट्स, सूचना व IEC सामग्री मराठी व इंग्रजी दोन्ही भाषांमध्ये PDF स्वरूपात उपलब्ध आहेत. नागरिकांचा अभिप्राय घेऊन ही सुविधा आणखी सशक्त केली जात आहे.

महाराष्ट्रात पूर, दरड, औद्योगिक आगी किंवा वादळी वारे अशा आपत्ती आल्यावर SDMA अंतर्गत एकात्मिक व वेळेवर प्रतिसाद प्रणाली कार्यरत होते. यामध्ये विविध शासकीय यंत्रणांचा समन्वय असतो.

तत्काळ उचलली जाणारी पावले:

• SEOC व DEOC चे सक्रिय होणे: दोन्ही केंद्रांमधून GIS आधारित निरीक्षण व समन्वय सुरु होतो.
• Rapid Needs Assessment (RNA): मृत्यू, जीवित हानी, पायाभूत नुकसान याचे प्रारंभिक मूल्यांकन जाते.
• स्थलांतर व मदत वितरण: सुरक्षित स्थळी स्थलांतर, निवाऱ्यांमध्ये अन्न, पाणी व औषध वितरित केले जातात.
• आरोग्य व बचाव सेवा: रुग्णवाहिका, डॉक्टर, अग्निशमन पथके सक्रिय; रुग्णालयांना सतर्कता
• सार्वजनिक संवाद: अधिकृत सोशल मीडिया, रेडिओ, SMS, लाउडस्पीकरद्वारे नागरिकांना सूचित केले जाते

प्रत्येक जिल्ह्यातील DDMA (जिल्हा आपत्ती व्यवस्थापन प्राधिकरण) ही क्रिया SDMP शी सुसंगतपणे राबवते. नंतर पुनर्वसन टप्प्यांमध्ये हीच प्रणाली मार्गदर्शक ठरते.

होय. SDMA महाराष्ट्र NGO, CBO, शैक्षणिक संस्था व स्वतंत्र संशोधकांसोबत धोरणात्मक सहकार्य करते, विशेषतः आपत्ती धोका निवारण (DRR), हवामान अनुकूलन, सार्वजनिक आरोग्य आणि संप्रेषण यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये.

सहकार्याचे प्रकार:

• IEC विकास व जनजागृती: वीज, उष्णलाट, पूर यासाठी स्थानिक भाषेतील प्रचार साहित्य निर्मिती
• संशोधन: HRVA, वर्तणूक विश्लेषण, PDNA पद्धती, हवामान धोका अभ्यास
• प्रशिक्षण व क्षमता विकास: Mock Drills, शाळा सुरक्षा कार्यक्रम, ASHA व पंचायत कार्यशाळा
• तळागाळातील मदतकार्य: दुर्गम/आदिवासी भागात अन्न, औषध, निवारा सुविधा
• पायलट प्रकल्प: IIT बॉम्बे, TISS, YASHADA, UNDP, UNICEF यांच्याशी सहयोग – उदाहरणार्थ ड्रोन मॅपिंग, डिजिटल अलर्ट, समावेशी निवाऱ्यांचे डिझाइन

सहकार्यासाठी प्रस्ताव SDMA किंवा महसूल विभागातील आयुक्त, आपत्ती व्यवस्थापन यांच्याकडे सादर करता येतात.

SDMA महाराष्ट्रने IEC (Information, Education, Communication) सामग्रीचे मराठी व इंग्रजीत समृद्ध संकलन तयार केले आहे, जे नागरिकांचे सजगतेसाठी व आपत्ती पूर्वतयारीसाठी वापरता येते.

उपलब्ध सामग्री:

• सुरक्षा मार्गदर्शक पोस्टर्स व इन्फोग्राफिक्स: पूर, दरड, उष्मालाट, वीज, भूकंप इत्यादीसाठी
• शैक्षणिक व्हिडिओज व अ‍ॅनिमेटेड क्लिप्स: ‘करावे आणि करू नयेत’ याची माहिती
• शाळा सुरक्षा टूलकिट्स: शिक्षक व विद्यार्थ्यांसाठी
• ग्रामपंचायत व समुदाय स्तरावरची IEC सामग्री: गावांमध्ये प्रसारित होणारी
• हंगामीन प्रचार मोहिमा: पावसाळा, उन्हाळा, गणपती विसर्जन, वारी इ.

ही सर्व सामग्री SDMA च्या संकेतस्थळावरील “Resources” किंवा “IEC Materials” विभागात मोफत डाउनलोड करता येते. नागरिक, संस्था, शाळा, आरडब्ल्यूए यांना याचा वापर सराव व जागरूकता कार्यक्रमांसाठी प्रोत्साहन दिले जाते.

SDMA महाराष्ट्र नागरिकांचा अभिप्राय व तक्रारींना प्राधान्य देते. आपत्ती व्यवस्थापन, मदत वितरण किंवा सज्जता यामधील त्रुटींबाबत तक्रार नोंदविणे सुलभ आहे.

तक्रार नोंदविण्याचे मार्ग:

• ऑनलाइन फॉर्म: SDMA च्या वेबसाइटवरील “Feedback & Grievance” विभागात उपलब्ध. नाव, संपर्क, समस्या व पूरक कागद/फोटो अपलोड करता येतात.
• ईमेल: अधिकृत तक्रारींसाठी dmu2disaster-mah@gov.in वर ईमेल पाठवा.
• जिल्हा नियंत्रण कक्ष: त्वरित स्थानिक समस्यांसाठी DEOC किंवा जिल्हाधिकारी कार्यालयाशी संपर्क साधा – 1070 वर कॉल करता येतो.
• सोशल मीडिया: Twitter/X, Instagram किंवा Facebook वर @SDMAMaharashtra ला टॅग करून स्थानिक माहिती शेअर करा (GPS सक्रिय ठेवावे).

प्रत्येक तक्रार वेळेनुसार नोंदवून संबंधित विभागाकडे पाठवली जाते. यासंदर्भात फॉलो-अप कॉल/ईमेलही केला जातो.

SDMA महाराष्ट्र पारदर्शकता, तत्काळ संप्रेषण व जनसहभाग वाढवण्यासाठी विविध सोशल मीडिया व डिजिटल प्लॅटफॉर्म्सवर सक्रिय आहे. या माध्यमांवर आपत्कालीन अलर्ट्स, जनजागृती उपक्रम, अधिकारी कार्यक्रम, आणि नागरिक सहभागाच्या कथा प्रसिद्ध केल्या जातात.

अधिकृत डिजिटल प्लॅटफॉर्म्स:

• X (पूर्वीचे Twitter): @SDMAMaharashtra – आपत्ती इशारे, सल्ले व ग्राफिक्स
• Instagram: @sdmamaharashtra – Reels, व्हिज्युअल्स व मोहीम अपडेट्स
• Facebook: facebook.com/SDMAMaharashtra – दीर्घ स्वरूपात पोस्ट्स, कार्यक्रम कथा
• LinkedIn: linkedin.com/in/mahasdma – धोरणात्मक अद्यतने, भागीदारी व संस्थात्मक अपडेट्स

नागरिक, स्वयंसेवक, शिक्षक व कम्युनिटी लीडर्स यांनी या पेजेसना Follow करून SDMA च्या IEC सामग्रीचा प्रचार करावा आणि आपत्ती सज्जतेचा भाग बनावे.